Paul Rodenko

De verloren bundel van de maand september

Op 18 september zal Perdu ons verwennen met Paul Rodenko (1920-1976). Poëzie Experiment? Dichters zullen ons op het openingsprogramma van het nieuwe seizoen de vraag voorleggen: Wat is experimentele poëzie aan de hand van de bundel met de sprekende titel Met twee maten. Van deze auteur heb ik de drie dichtbundels: Gedichten, bij de Windroos in 1951 uitgekomen; stilte, woedende trompet bij Bert Bakker in 1959; en de tweede druk van Orensnijder tulpensnijder uit 1973 bij de Harmonie. De laatst genoemde bundel omvat zes hoofdstukken: Kamerpoëzie (1944-1947), Arabisch (1947-1950), Silte, woedende trompet, Hij, Brandpunten, Verspreide gedichten en Kleine haagse suite, een toegift.. Hierin vond ik een oud krantenknipsel van Hans Warren uit Vrij Nederland, gedateerd 26 juli 1975. Dit bericht wekt al meteen bij lezing ieders belangstelling: “Rodenko schreef in 1944 reeds gedichten die voor die tijd, en zeker in Nederland, ultra-modern waren, en die reeds volkomen in praktijk brachten wat de Vijftigers nastreefden en dachten te ontdekken.” Verder lezen we dat Gedichten uit 1951 zeer gewaardeerd werd, zijn tweede bundel nauwelijks. Hij was vooral bekend als essayist met zijn bundels Nieuwe griffels, schone leien uit 1955; Gedoemde dichters, van Gérard de Nerval tot en met Antonin Artaud, een bloemlezing van les poètes maudits door hem samengesteld en ingeleid, in 1957 door Bert Bakker uitgegeven. Wij weten dat van hem vijftien andere bundels in de Nederlandstalige boekenreeks van de Ooievaartjes van Bert Bakker zijn verschenen, waaronder Tussen de regels, Wandelen en spoorzoeken in de moderne poëzie (1956) en Voorbij de laatste stad over het gehele oeuvre van Gerrit Achterberg (1955) .

Vreemd dat deze juweeltjes in mini-pockets zijn uitgekomen en dat nergens zo goed is geschreven over bijvoorbeeld 'Experimentele Poëzie' waarin wordt uitgelegd dat deze term in 1949 is gelanceerd door een kleine groep Amsterdamse dichters, namelijk Jan Elburg, Gerrit Kouwenaar, Lucebert en Campert, die aansluiting zochten bij de Cobra groep. In bredere zin spreekt men natuurlijk van 'experimentele poëzie' wanneer de constructieve waarden van klank, beeld en metrum die van de levensbeschouwelijke boodschap domineert. Dat weet iedereen wel zo'n beetje. En ja, dan schrijft Rodenko dat Gezelle als de eerste avantgardist kan worden beschouwd.

Maar mij interesseert vooral zijn poëzie en zijn ontwikkeling van existentialist tot surrealist.

Over het poëtische oeuvre van deze dichter is geschreven door Koen Hilberdink. Ik ben een vreemdeling. Ik sta apart. Een biografie van Paul Rodenko (1920-1976) dat in 2000 bij Meulenhoff is uitgebracht, 439 pagina's dik. En door Odile Heynders, Langzaam leren lezen. Paul Rodenko en de poëzie dat in 1998 bij Syntax Publishers in Tilburg uitkwam.

Beiden analyseren de gedichten – een zestigtal – van de drie boven genoemde bundels en beginnen met het eerste gedicht uit de bundel van 1951. Een opvallend gedicht:

Medespelenden: Jij

Ik

de Spiegel

de Stoelen

de Tafel

het Venster

de Klok

de Deur

de Traagheid

het Zwijgen

Wat wil R. met zo'n gedicht? Zich opsluiten met twee personen, zes voorwerpen en twee fenomenen. Spelen zij samen of zijn ze in het leven van de dichter verdoemd tot elkaar?

'jij' en 'ik'. Dat is niet zo vreemd. In de lyriek spreekt de dichter vaak zijn gemoedstemming

uit tegen een 'jij'. De zes voorwerpen vallen op door hun alledagelijksheid en van de twee fenomenen trekt de eerste je aandacht: gaat het om traagheid van schrijven? Het tweede

is minder vreemd want treedt regelmatig op in de moderne dichtkunst. Heeft de poëet hier impliciet zijn schrijversopvatting geschetst? In het gedicht DICHTERSHAP dat daarop volgt is de derde strofe wat dit betreft het interessantst:

(…)

neemt de dichter, als een kil lancet,

met tegenzin de pen ter hand:

het blad kijkt hem venijnig met

gelei-gesteelde ogen aan.

Nog aarzelt hij. Het licht

wordt wezenloos als traan;

de stilte staat pal op zij borst gericht.

Dan krast hij stom de woorden neer

(één woord per uur),

waarin de dingen als een zweer

moeizaam etterend opengaan.

“Hier moet de dichter zijn pen hanteren als het vlijmscherpe mesje van een chirurg.” schrijft

de filosofe Odile Heynders in haar essay over R. en ik citeer: “Dit mesje is als Plato's pharmakon tegelijk geneesmiddel en vergif: het maakt kapot om te genezen. 'Destructie is constructie', schreef Rodenko in zijn essays. De dichter schrijft met tegenzin en beschouwt het papier als zijn vijand. Uiterst langzaam, terwijl het licht en de stilte hem zwaar vallen, krast hij een woord op het vlak. En na dat woord een volgend, heel langzaam, één per uur. Uiteindelijk is er dan geen mooi gedicht ontstaan, maar zijn er zinnen tot stand gekomen die vies zijn als een openbarstende zweer. Het gedicht is niet vanzelf te voorschijn gekomen, maar met pijn en moeite gemaakt.” Zij schrijft over deze bundel die uit twee afdelingen bestaat: Kamerpoëzie (1944-1947) en Arabisch (1947- 1950) waarvan de eerste afdeling uitdrukking geeft aan een existentialistische levensbeschouwing en de tweede gedichten bevat van meer experimentele aard."

Deze twee onderstaande gedichten doen inderdaad veel denken aan L'étranger van Camus:

VREEMDELING

Ik ben een vreemdeling.

Ik sta apart.

Elk ding

zwelt tot een klam gezicht.

Ik tors het licht.

Het is stijf als een drenkeling.

Ik ben alleen.

Mijn moegerekte hart

staat steil gericht:

een meterhoge klarinet.

Maar geen geluid haalt grond in het

star zwijgen om mijn heen.

En de tweede strofe van dit gedicht schetst 'de dichter' liggend 'geketend in het zand'.

STRAND

Ik lig geketend in het zand

en hoor het bonzen van gitaren

tegen de deuren van de nacht

en hoor je hoge hese praten.

Je lijf staat donker in het licht.

Ik ruik de brandlucht van je schaduw

en voel een onderhuidse pijn.

Je benen zijn twee zwartgeblakerde pilaren

in een vergane stad.

Misschien is het voor u interessant om te weten met wie wij precies te maken hebben.

Paul Thomas Basilius Rodenko is op 26 november 1920 in Den Haag geboren. Hij heeft een Russische vader (Iwan Rodenko, ingenieur) en een Anglo-Nederlandse moeder (Adriana Maria Helena Sheriff). Hij trouwt op 16 mei 1953 met Albertine Henriette Schaper ('Jettie'), die onder het pseudoniem Juliette Hoornbeek publiceert. Uit dit huwelijk worden een zoon en een dochter geboren. Hij brengt zijn jeugd in Den Haag door waar hij in 1934 het Haagse gymnasium bezoekt nadat hij zijn lagere school in Riga (Estland) had gevolgd. In 1943 duikt hij onder. Hij bestudeert gedurende enige tijd litteratuurwetenschap en Slavische talen in Leiden, daarna psycholgie in Utrecht; en schrijft dan zijn eerste verzen in clandestiene tijdschriften Maecenas (Den Haag) en Parade der profeten (Utrecht). Deze bladen werden na de bevrijding voortgezet in een van de eerste nieuwe naoorlogse letterkundige tijdschriften, Columbus. In dit tijdschrift verschijnt in nr.1 zijn gedicht Wandelingen en in nr.3 Nacht en Bommen uit Kamerpoëzie. En boeiend is beslist vooral het laatst genoemde gedicht doordat R. in de slotstrofe van dit vers de techniek van het tegengestesde gebruikt om het lawaai van inslaande bommen een vervreemdingseffect te geven; want wat opvalt is de stilte en de orde der dingen. En dan de rode vlag die niet door mensenhanden maar door huizen wordt opgehesen. Rood van de inslaande brand of rood van de victorie? En dan te weten dat het huis van de Rodenko's in Den Haag bij het bombardement helemaal werd vernietigd en dat een deel van zijn huis in Zutphen door een brand in vlammen is opgegaan.

BOMMEN

De stad is stil.

De straten hebben zich verbreed.

Kangeroes kijken door de venstergaten.

Een vrouw passeert.

De echo raapt gehaast

haar stappen op.

De stad is stil.

Een kat rolt stijf van het kozijn.

Het licht is als een blok verplaatst.

Geruisloos vallen drie vier bommen op het plein

en drie vier huizen hijsen traag

hun rode vlag.

Rodenko brengt meteen na de oorlog enkele jaren in Parijs door, waar hij zich intensief met het surrealisme en het existentialisme bezighoudt; hij is zich al voor het optreden van de Vijftigers bewust van de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog op de literatuur. Zijn essays getuigen van een buitengewone eruditie. Door zijn veelzijdige belezenheid en zelfstandige verwerking van de Europese poëzie in het algemeen, weet hij de vernieuwingen in de Nederlandse poëzie in de jaren vijftig moeiteloos te plaatsen in een breder Europees verband. Beroemd worden dan zijn beschouwingen over onder anderen Gerrit Achterberg en Hans Lodeizen. En hij vertaalt uit het Russisch, Frans, Duits en Engels en kent de poëzie uit deze talen maar al te goed. Tot 1951 is hij ook redacteur van Columbus; het tijdschrift waarin veel van de zogenaamde 'experimentele' dichters, de vijftigers, hebben gepubliceerd.

We lezen in de biografie van Koen Hilberdink het volgende: "Willem Frederik Hermans, mederedacteur van Podium en in die jaren ook bondgenoot van Rodenko, schreef in 1963 in Mandarijnen op zwavelzuur: “Paul Rodenko was in 1946 onbetwistbaar de meest experimentele van alle dichters die toen in hoofdzaak sonnetten bakten. Hij was bovendien van alle personen die ik in die tijd ontmoette, degene met de meest interessante belezenheid. Ik bewonderde Paul. Zijn eerste gedichten bewonder ik nog altijd"

Het aardigste stuk over deze schrijver is eigenlijk te lezen in het het dikke rode boekje dat Meulenhoff in 2012 uitbracht onder de titel: Piet Calis, Literaire vriendschappen en andere misverstanden; bijvoorbeeld dit: 'Toen ik in 1963 in zijn huis in Den Haag uitgebreid met hem sprak over zijn poëzie, vertelde Rodenko me: "Wat mijn gedichten betreft heb ik grote invloed ondergaan van Paul Klee als schilder." Klee is voor hem iets 'als marihuana voor een jazzmusicus'. En we lezen dat voor hem het maken van een gedicht 'een soort yoga-oefening is. 'je begint ergens onderaan en moet met behulp van een voortdurende concentratie een heel ander punt bereiken. Dat gebeurt door het tegen elkaar afwegen van woorden en beelden. Daardoor bereik je een andere staat van bewustzijn.' Ik moet hieraan denken als ik in de afdeling Arabisch het gedicht DE DICHTER lees waarin hij de dichter heel beeldend beschrijft, heel anders dan in DICHTERSCHAP uit Kamerpoëzie. Ik citeer de eerste drie strofen en de laatste:

Wijd strekte hij zijn armen uit

enorme wijzers

en sprak:

Ik ben uw klok

Ik ben uw tijd

en sprak:

ik ben uw eenzaamheid

Ik ben

de roerdomp van uw spiegel

de schaduw van uw nieren

de zwerfsteen van uw woorden

de kikvors van uw dijen.

(....)

Zo hebt gij mij herkend.

Zo ben ik in uw bloed geënt:

uw koorts

uw lek

uw wonde

Ik

uw dichter.

"De eerste strofe roept de tekening van Leonardo da Vinci van de uomo universale in herinnering: de bijna aan God gelijke man die met zijn armen en benen gespreid in een cirkel staat. De dichter in dit gedicht heeft bepaalde universele krachten. 'Ik ben uw klok'. Hij ziet het als zijn opdracht om de lezers/toehoorders te tonen op welk moment zij leven. Maar hij is meer. In de derde strofe ontwerpt de spreker ook allerlei absurde beelden om daarmee aan te geven dat hij alles is waartoe de taal hem in staat stelt. En juist in dat alles kunnen zijn èn in het tegenstrijdig zijn, is hij te herkennen als dichter: ‘Zo heb ik u herkend. / Zo hebt gij mij herkend’." Dit zegt Hilberdink over dit gedicht en hij vervolgt: 'Meer dan de Vijftigers haakt hij aan bij de Franse en Angelsaksische modernistische poëtische traditie van zowel surrealisme als intellectualisme. Rodenko experimenteert met het woord, maar doet dit, in vergelijking tot bijvoorbeeld een dichter als Lucebert, minder als taalvernieuwer dan als taalgebruiker, dat wil zeggen dat in zijn werk geen neologismen worden ontworpen en aanmerkelijk minder absolute metaforen voorkomen. Ook valt op dat veel van deze gedichten contemplatief zijn: er ligt een filosofische gedachte ten grondslag aan de esthetische en intellectuele communicatie die de dichter tot stand wil brengen."

Stilte, woedende trompet was geschreven in opdracht van de minister van O.K. en W.

en is in 1959 gepubliceerd door Bert Bakker / Daamen N.V. in Den Haag. Deze bundel is opgebouwd uit vijf cycli: ‘Het strelende’, ‘Het stromende’, ‘Tweekoppige zomer’, ‘Schouwspel voor niemand’ en ‘Besneeuwd landschap’. Hier gaat ook weer een programmatisch gedicht vooraf, getiteld ROBOT POËZIE, dat een soort oproep aan de dichtkunst zelf is. Ik citeer het in z'n geheel:

Poëzie, wrede machine

Stem zonder stem, boom

Zonder schaduw: gigantische

Tor, schorpioen poëzie

Gepantserde robot van taal-

Leer ons met schavende woorden

Het woekerend vlees van de botten schillen

Leer ons met nijpende woorden

De vingers van 't blatend gevoel afknellen

Leer ons met strakke suizende woorden

De stemmige zielsbarrière doorbreken:

Leer ons te leven in 't doodlijk luchtledig

De reine gezichtloze pijn, het vers

Het is alsof de taal in de mens moet gaan zitten en zijn ledematen en organen moet aantasten. De dichtkunst met zijn emoties en gevoelens maakt plaats voor een poëzie die als een robot de mens leegzuigt en pijn moet doen. Ligt hier een filosofische gedachte aan ten grondslag? Moet poëzie pijn doen?

"Echte poëzie heeft met waanzin en dood te maken, je moet het gevoel hebben dat de dichter ieder ogenblik gek zou kunnen worden of zelfmoord plegen". Dit antwoordt Rodenko in het interview met Van Deel en Fokkema een jaar voor zijn dood, als hem gevraagd wordt wat ‘echte’ poëzie is. In vele essays heeft hij uitgelegd dat deze visie voor dichters als Baudelaire, Apollinaire en Artaud de drijfveer is geweest achter hun werk. Veel aandacht heeft hij geschonken aan de paradox dat de dood met dichten samenhangt, dat door het dichten de dood op afstand wordt gehouden, en dat de dichter alleen leeft als hij schrijft.

Ik wil eindigen met het gedicht AFSCHEID dat ik surrealistisch vind en dat door zijn ritme en herhalingen een liedje had kunnen zijn. Dit eerste gedicht van deze cyclus getiteld Schouwspel voor niemand staat hieronder:

Straten van tempera

Wolken van tin

Op de buik van de dag

Kruipt een eenzame spin

'k Draag de horens der stilte

Mijn handen verschroomd

Je staat in mijn bloed

Als een apebroodboom

Straten van tempera

Wolken van tin

Niets heeft er een einde

En niets heeft een begin

De bal van je adem

Op 't hete perron

Ligt naakt op mijn tafel

Ondragelijk rond

Mijn hart is een boek

In een taal zonder zin

Op de buik van de dag

Kruipt een eenzame spin

Paul Rodenko heeft als dichter altijd een aparte plaats ingenomen: "Ik ben een vreemdeling. Ik sta apart." Hij is nooit als een existentialistisch dichter erkend en hij staat eigenlijk heel eenzaam in Poëzieland. Maar de thematiek van zijn gedichten heeft vaak iets met lichaam of bestaan te maken; en ook in de latere gedichten zoals het gedicht hierboven maakt hij gebruik van surrealistische voorstellingen die vanuit het onderbewustzijn een heel eigen lading krijgen. Zijn manier van schrijven doet eenvoudig aan maar de beelden die hij gebruikt krijgen altijd iets verrassends en iets heel eigens dat met onze existentie te maken heeft: "Niets heeft er een einde ? En niets een begin."

Rodenko, de eenzame vreemdeling die altijd een Rus heeft willen zijn en met geen dichter te vergelijken is, vind ik bovenal een existentialistisch dichter die in zijn latere gedichten interessanter wordt omdat het lijkt alsof hij zijn geest de vrije loop laat, zijn verstand vaak onderdompelt in de wateren van het onderbewuste; dan komen stromen van zinnen, ideeën en beelden in hun naakte oorspronkelijkheid naar boven zonder interpunctie. En de lezer

laat zich meeslepen in zijn schrijverswereld over 'taal' en 'woorden' met mooie autonome

gevoelsvoorstellingen. Weet u wat zijn pseudoniemen zijn? Raoul Donek en Juan Paro.

En:

DE TAROT is een unieke bundel van Paul Rodenko's gedichten, uitgegeven

door BZZTôH te 's-Gravenhage. Het is eigenlijk een fotografische herdruk van

het boekje dat in 1978 verscheen in een oplage van 15 exemplaren, gedrukt,

gezet en typografisch verzorgd door André Kerkhoven. In 1975 begon Rodenko

met het samenstellen van deze bundel. Bij zijn overlijden op 9 juni 1976 was

slechts een gedeelte klaar. Jettie Rodenko heeft de bundel voltooid met gebruik-

making van Orensnijder tulpensnijder uit 1975, Echte poëzie is spelen met vuur,

een interview met P.R. door Van Deel en Fokkema in de Revisor van februari 1975

en de bundel Op het twijgje der indigestie in 1976 gepubliceerd door Meulenhoff.

Dit wordt ons meegedeeld aan het slot van deze prachtige uitgave uit 1979 die wij

u voor 10€ aanbieden. Op pagina 7 legt Rodenko uit wat De Tarot is: “een magisch kaartspel, dat de mysteriën van hemel – aarde – mens - kosmos probeert te voorspellen of uit te leggen. “Centraal staat de gedachte dat de(tarot) poëzie in

haar verschillende verschijningsvormen berust op een de dichters zelf onbewuste mythische struktuur en wel de oude vruchtbaarheidsmythe van marteling of kruisiging, dood, afdaling in de onderwereld en wedergeboorte.”

Bekijk deze kaarten: de magier, de priesteres, de oermoeder, de koning, de paus,

de zegewagen, de liefde, justitia, de ziener, levensrad, de kracht, de gehangene,

de dood, bewustzijn, de duivel, destruktie, de sterren, de maan, de zon, het laatste oordeel en de wereld. Een plezier voor het oog, deze eenentwintig kaarten.

De verzen, een plezier voor de geest. Naast de uitbeelding van de wereld, bv.

dit gedicht: “de wereld/ was onze adem, een vlammende vogel/ onze vogel/ een

eenzame ster/ de ster/een kleine planeet/ een gouden schommel/ voor twee .

Bedenk dat illusie en werkelijkheid immers het onderwerp van het leven zijn –

uw leven – gelijk zij het onderwerp zijn van de Tarot.